ABD ve Çin, son periyoda artan jeopolitik rekabet ve tansiyonlar içinde çatışma riskini en aza indirecek hassas dengeyi bulma gayesiyle iki ülke başkanının buluşmasına hazırlanıyor.
ABD Lideri Joe Biden ile Çin Devlet Lideri Şi Cinping, bu hafta San Francisco’da düzenlenen Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) Doruğu’nun marjında 15 Kasım’da yüz yüze görüşme gerçekleştirecek.
Biden ve Şi’nin görüşmesi, dünyanın en büyük iki iktisadına sahip iki ülkenin bağlarının Soğuk Savaş’ı andıran rekabet ve tansiyon döngüsüne girdiği bir devirde, çatışmadan kaçınacak yeni bir dengeyi bulmak için yüzleşme niteliğinde olacak.
Harvard Üniversitesi Öğretim Üyesi, Amerikalı siyaset bilimci Graham Allison’ın, Antik Yunan tarihçisi Tukidides’in, periyodun Sparta ve Atina kent devletleri ortasında “hakim güç-yükselen güç” uğraşına ait tarihî anlatısına atıfla, ABD ile Çin ortasındaki güç çabasının kaçınılmaz bir çatışmaya dönüşüp dönüşmeyeceğini tartışırken kullandığı “Tukidides Tuzağı” benzetmesi, uzun vakittir iki ülke ortasında güç rekabetini tasvir etmekte kullanılıyor.
Çin Devlet Lideri Şi, 9 Ekim’de Pekin’i ziyaret eden ABD Senatosu heyetiyle yaptığı görüşmede, iki ülke ortasındaki rekabet ve cepheleşme yerine işbirliğine odaklanılması gerektiğini, güç çatışmasının mecburî olmadığı iletisini verirken, bu kavrama atıf yaparak, “Tukidides Tuzağı kaçınılmaz değil. Dünya, Çin ve ABD’nin birlikte kalkınması ve ortak refahına yetecek kadar büyük.” tabirini kullanmıştı.
San Francisco görüşmesinin, hakim güç ile yükselen güç ortasında rekabetin nasıl sorumlu yönetileceği, paniğin ve stratejik hesap yanılgılarının tetiklediği bir çatışmadan nasıl kaçınılacağının yol ve tekniklerinin tartışılacağı bir toplantı olması bekleniyor.
Allison’ın, birinci defa 2012’de Financial Times gazetesinde yayımladığı makalede ortaya attığı, daha sonra 2017’de “Destined For War: Can America and China Escape Tuchyidides’s Trap? (Savaşa yazgılı: Amerika ve Çin, Tukidides Tuzağı’dan kaçabilir mi?)” başlıklı kitabında ayrıntılandırdığı tez, 1990’larda Soğuk Savaş sonrası sisteme ait ortaya atılan, Samuel Huntington’ın “Medeniyetler Çatışması” ve Francis Fukuyama’nın “Tarihin Sonu” tezlerine benzeri biçimde 21. yüzyılın siyasi bahtına ait tartışmaların odağı olmaya aday görünüyor.
Allison, Tukidides’in, “Peloponez Savaşı Tarihi”nde Antik Yunan’da periyodun hakim askeri gücü Sparta ile deniz ticaretinde artan tesiriyle giderek yükselen Atina ortasındaki güç gayretinin savaşla sonuçlanmasının nedenini, “Atina’nın yükselişi ve bunun Sparta’da yarattığı endişe, savaşı kaçınılmaz kıldı.” tabiriyle lisana getirdiğini aktarıyor.
Tarihte “hakim güç-yükselen güç” gayretinin misal örneklerini inceleyen Allison, ele aldığı 16 örnekten 12’sinde gayretin savaşla sonuçlandığı tespitini yaptıktan sonra, Çin ve ABD’nin de “savaşa hakikat giden bir çatışma sürecinde olduğu” sonucuna varıyor.
Ancak Allison, bunun yazgı olmadığını, “Tukidides Tuzağı” olarak isimlendirdiği bu çatışma yazgısından kaçınmanın, “kapsamlı ve ağır bir diplomatik hassasiyeti ve icraatı gerektirdiğini” vurguluyor.
ABD ve Çin münasebetlerinde de ticari uyuşmazlıklardan teknolojik rekabete, jeopolitik çıkarlardan memleketler arası ve bölgesel krizlerdeki tavır farklılıklarına, askeri bahislerden global iklim değişikliği ve halk sıhhati üzere hudut aşan sorunlara kadar çok sayıda alandaki görüş ayrılıklarına karşın ikili diyaloğa olan gereğin hep vurgulanması, münasebetlerde hassas bir istikrarın sürdürülmesine gereksinim olduğunu gösteriyor.
Washington ve Pekin, Ağustos 2022’de periyodun ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin, Çin ile egemenlik ihtilafı içindeki Tayvan’ı ziyaret etmesinin akabinde iki ülke, Soğuk Savaş yıllarında ABD ile Sovyetler Birliği ortasında yaşanan Küba Füze Krizi’ni çağrıştıran bir tansiyonun eşiğine geldi.
Çin’in, Pelosi’nin Tayvan ziyaretini, “egemenliğinin ihlali” olarak gördüğünü ve defacto bağımsızlığa sahip Ada’yı “gerekirse askeri güç kullanarak savunacağını” açıklaması, iki ülke ordularının bölgede karşı karşıya gelmesi riskini ortaya çıkardı.
Olası görülen çatışma yaşanmasa da Çin ordusu, ziyaretin çabucak akabinde Ada’nın etrafında bilfiil abluka oluşturan askeri tatbikatlar düzenledi, sonrasında da bölgedeki uçuşlarını ve gemi devriyelerini sistemli hale getirdi.
Ardından bu yıl şubatta Çin’e ilişkin yüksek irtifa balonunun ABD hava alanına girmesi de Soğuk Savaş yıllarındaki U-2 Casus Uçak Krizi’ni hatırlatan bir tansiyonu tetikledi.
Washington, “casus balonu” olduğunu ileri sürdüğü hava aracının ABD ana kıtası üzerinde uçtuğunu ve Montana eyaletinde ortalarında nükleer başlık ve uzun menzilli füze depolarının olduğu birtakım hassas askeri tesislerin üzerinden geçtiğini bildirirken, Çin, balonun sivil hava aracı olduğunu, meteorolojik araştırma için kullanıldığını, denetim kabiliyeti hudutlu olduğundan rüzgarlarla sürüklenerek kazara ABD hava alanına girdiğini savundu.
Çin’in açıklaması Washington’ı tatmin etmedi. Balon, 4 Şubat’ta Lider Biden’ın buyruğuyla Atlantik Okyanusu üzerinde ABD kara sularında Amerikan ordusuna ilişkin savaş uçağı tarafından vurularak düşürüldü. Dışişleri Bakanı Antony Blinken da olayı takip eden hafta Çin’e yapmayı planladığı ziyareti iptal etti.
Bu iki hadise, global seviyede barizleşen jeopolitik rekabet ve ekonomik çıkar çatışmalarıyla birleştiğinde, memleketler arası sistemin büyük güç çatışması ekseninde “yeni bir soğuk savaşa” yanlışsız ilerlediği izlenimini bariz hale getirdi.
Ancak globalleşme sonrası dünya Soğuk Savaş yıllarından epeyce farklı bir görünüm arz ediyor. Bugün ABD ve Çin ekonomileri, imalat, tedarik zincirleri ve ticari alışverişler bakımından ağır halde birbirine bağımlı.
Ekonomik bağları koparmaya (decoupling) yönelik eğilimler, bilhassa çip üretimi üzere hassas nitelikteki ileri teknolojilerde giderek bariz hale gelirken, her iki taraf da topyekun bir ayrışmadan yana değil.
Washington ile Pekin ortasında balon krizinin akabinde durma noktasına gelen diplomatik münasebetlerde, hazirandan bu yana üst seviye temasların ağırlaştığı gözleniyor.
Dışişleri Bakanı Blinken’ın balon krizi nedeniyle iptal ettiği ziyaretini haziranda yapmasının akabinde, Hazine Bakanı Janet Yellen, Ticaret Bakanı Gina Raimondo ve İklim Değişikliği Özel Temsilcisi John Kerry, Çin’i ziyaret ederek temaslarda bulundu.
Çin Dışişleri Bakanı Vang Yi, ekonomik bağlardan sorumlu Başbakan Yardımcısı Hı Lifıng, Ticaret Bakanı Vang Vıntao ve İklim Değişikliği Özel Temsilcisi Şie Cınhua da ABD’ye giderek mütekabil görüşmeler yaptı.
Vang, Şi’nin ziyaretine hazırlık mahiyetinde 26-28 Ekim’de Washington’da yürüttüğü temaslarda Dışişleri Bakanı Blinken ve Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Danışmanı Jake Sullivan ile görüşmelerinin akabinde Lider Biden tarafından da kabul edildi.
Washington ile Pekin ortasındaki askeri seviyedeki bağlantı, Pelosi’nin Tavyan ziyaretinin yol açtığı krizin akabinde kesildi.
ABD Savunma Bakanı Lloyd Austin’in “casus balonu” krizinde Çinli muhataplarıyla görüşme talepleri Pekin tarafından geri çevrildi. Gerek Bakan Austin gerek öbür Amerikalı askeri yetkililer, irtibat kanallarının yine açılmasına yönelik teşebbüslerinin Çin tarafından reddedildiğinden uzun vakittir yakınıyor.
Austin’in, ekimde misyondan alınan Çin Savunma Bakanı Li Şangfu ile görüşme talepleri yıl boyunca geri çevrilirken, iki bakan ortasında, haziranda Singapur’da düzenlenen Shangri-La Diyaloğu’nda yapılması beklenen yüz yüze görüşme, Çin tarafının reddetmesi nedeniyle yapılamadı.
Austin, en son, 16 Kasım’da Endonezya’nın başşehri Cakarta’da düzenlenecek Güneydoğu Asya Uluslar Birliğinin (ASEAN) Genişletilmiş Savunma Bakanları Toplantısı’nda, Çinli mevkidaşı yahut ona karşılık gelen bir savunma yetkilisiyle görüşmek istediğini bildirdi.
İki ülke ortasında askeri irtibatın kurulmasını kritik gören ABD tarafı, San Francisco görüşmesinde, bu bahiste baskı yapmaya hazırlanıyor. Ulusal Güvenlik Danışmanı Sullivan, görüşme öncesi yaptığı değerlendirmede, “Başkan (Biden), askeri bağların tekrar kurulması konusunda kararlı zira bunun ABD’nin ulusal güvenlik çıkarlarına uygun olduğunu düşünüyor. Bu stil bağlantı kanallarına gereksinimimiz var. Böylelikle yanlışlar, yanlış hesaplamalar ya da yanlış anlaşılmalar olmaz.” tabirlerini kullandı.
Buna karşılık Çin tarafı da ABD’den Tayvan konusunda, “tek Çin” unsurunun korunmasına ve Tayvan’ın bağımsızlığını desteklemeyeceğine dair taahhütlerini yinelemesini ve bu hususta teminat vermesini bekliyor.
Washington, Pekin’in Tayvan etrafındaki askeri faaliyetlerini ağırlaştırmasından, Pekin ise Amerikan ordusu ile müttefiklerin “Seyrüsefer Serbestisi Operasyonları (FONOP)” ismi altında Tayvan Boğazı ve etrafında varlık göstermesinden rahatsız.
Washington, Pekin’in Tayvan’da Ocak 2024’te yapılacak liderlik seçimlerine müdahalede bulunmamasını istiyor, Pekin ise “bağımsızlık yanlısı” olarak gördüğü iktidardaki Demokratik İlerici Partiyi (DPP) Washington’ın desteklememesini talep ediyor.
Tayvan’ın önderi Tsai Ing-wen’in misyon mühletinin dolması nedeniyle aday olamayacağı seçimin en kıymetli favorisi olarak öne çıkan DPP’nin adayı Lider Yardımcısı Lai Ching-te, bağımsızlık yanlısı eğilimleri nedeniyle Çin tarafından sakıncalı görülüyor.
Lai’nin seçimi kazanması halinde Tayvan’da tansiyonun yükselebileceği, buna bağlı olarak da Çin-ABD ilgilerinde yeni krizlerin ortaya çıkabileceği varsayım ediliyor.
San Francisco’daki toplantıda, iki ülke ortasında askeri irtibat dahil diyalog kanallarının açık tutulması, ekonomik ve teknolojik rekabetin sorumlu yönetilmesi için gereken önlemler ve garantilerin oluşturulması, başkanların gündeminde ön sırada yer alacak.
ABD ve Çin başkanları, Ukrayna krizi ve Gazze’deki çatışmaya dair de görüş alışverişinde bulunacak. İki başkan, global istikrar için bölgesel çatışma ve krizlerin tahlili hedefiyle daha fazla işbirliği yapmaları gerektiğinin farkına varıyor.
Öte yandan, San Francisco buluşmasında sürpriz bir mutabakatın duyurulması bekleniyor. Çin basınındaki haberlere nazaran, Şi ve Biden, yapay zeka teknolojisinin, dronlar üzere otonom silah sistemlerinde ve nükleer başlıkların konuşlandırılması ile denetiminde kullanılmasının yasaklanması için ortak taahhütte bulunmaya hazırlanıyor.
Dünyanın en büyük iki askeri gücünün yapay zekanın silah sistemlerinde kullanılmasından kaçınmaya yönelik bir taahhütte bulunması, tüm dünyada savunma endüstrisinin gelişme doğrultusunu etkileyecek bir eğilime yol açabilir.
Çin Devlet Lideri Şi, APEC Başkanlar Doruğu ve Biden ile görüşmesi için bugün San Francisco’ya hareket edecek.
Biden ve Şi, en son Kasım 2022’de Endonezya’nın Bali Adası’nda düzenlenen G20 Doruğu’nda yüz yüze görüşmüştü. Bu yıl Hindistan’ın başşehri Yeni Delhi’deki G20 Doruğu’na ise Biden katılırken, Çin önderi katılmamıştı.
